W średniowieczu

Jak można wywnioskować z obecności licznych cmentarzysk, ziemia żarska była zamieszkana już w czasach prehistorycznych. Już w starożytności słowiańskiej terytorium to było gospodarczo rozwinięte. Pierwszy zapis o terytorium plemiennym „Zara” pojawia się w 1007 r. w kronice Thietmara. Łużyce i prawdopodobnie ziemie Zara podbił w 963 r. margrabia Geron, zaś po wojnach toczonych z cesarstwem Bolesław Chrobry przyłączył do Polski Łużyce wraz z Żarami, które przynależały politycznie do Polski w latach 1002-1031. W czasie rozdrobnienia feudalnego część Łużyc wraz z Żarami należała przejściowo do Piastów śląskich za czasów Henryka Brodatego, Henryka Jaworskiego i Bolka Świdnickiego. W okresie rozdrobnienia feudalnego istniało państwo stanowe Żary. Możemy przyjąć, że geneza jego powstania tkwiła w samodzielności politycznej plemienia Zara od najwcześniejszych jego dziejów. Mimo wielokrotnie zmieniającej się w średniowieczu przynależności politycznej, najprawdopodobniej było ono związane kulturowo, językowo, geograficznie i gospodarczo z Polską i ze Śląskiem.
Miasto Żary rozwinęło się w średniowieczu z trzech ośrodków: grodu, czyli zamku zbudowanego „na wodzie”, osady kościelnej z targowiskiem w rejonie późniejszej Bramy Dolnej i powstałej w 1274 r. osady franciszkańskiej z klasztorem i targowiskiem w rejonie późniejszej Bramy Górnej. W 1260 r. osada uzyskała miejskie prawo magdeburskie. Teren wokół prawdopodobnie najstarszej żarskiej budowli - kościoła pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła - miejsce dawnego grodu plemienia Zara - pozostał poza murami miasta lokacyjnego. Pierwszymi właścicielami Żar byli Dziewinowie (czy z niemiecka Dewinowie). Po Dziewinach przybyli Packowie (czy Pakowie), którzy objęli Żary w posiadanie w 1280 r., gdy Ulrich I Pack pojął za żonę Jadwigę, córkę Albrechta Dziewina.
Prawdopodobnie aż do połowy XIII w. chrześcijaństwo miało na tych ziemiach dość ograniczony zasięg. Dopiero dzięki kolonizacji śląskiej i działalności Henryka Brodatego chrześcijaństwo zaczęło zdobywać znaczącą pozycję.

W Koronie Czeskiej

Czechy, które w tym okresie prędzej od Polski przeszły od rozdrobnienia feudalnego do scentralizowanej władzy królewskiej, zaczęły intensywnie zabiegać o rozszerzenie swego terytorium. Na skutek tych zabiegów, obok wielu innych ziem, także Łużyce, w tym Żary, przeszły do Korony Czeskiej. Czechy uzależniły od siebie miasto już od 1346 r.
W tym czasie Żary posiadali Bibersteinowie, jeden z najbogatszych rodów na całych Łużycach. Objęli oni Żary drogą dziedziczenia w 1355 r., jako że wcześniej Fryderyk Biberstein pojął za żonę Jadwigę Pack. Z krótką przerwą w latach 1490-1512, kiedy miasto pozostawało w rękach książąt saskich, Bibersteinowie panowali tam do 1551 r.
W tym okresie zaistniało tam państwo stanowe Żary-Trzebiel. Był to czas intensywnego rozwoju miasta pod względem gospodarczym i ludnościowym. Mieszkańcy Żar bogacili się na handlu i rzemiośle. Już w XIV w. w mieście istniały cechy sukienników, płócienników, piwowarów, szewców i farbiarzy. Nie wszystko szło gładko. Nie oszczędziły miasta straszliwe epidemie, spowodowane przeludnieniem i brakiem urządzeń sanitarnych. Ofiarą epidemii z lat 1551-52 padło 1500 osób, czyli aż dwie trzecie mieszkańców miasta. Zniszczenie przyniosło też kilka wielkich pożarów.
W tym czasie również zmieniła się struktura etniczna Żar, które do tej pory były miastem słowiańskim. Stopniowo przybywali koloniści niemieccy, a w 1540 r. po raz pierwszy także grupa Żydów z Czech.

W Saksonii

W czasie wojny trzydziestoletniej, z woli tryumfujących Habsburgów, w 1635 r. Żary znalazły się pod zwierzchnictwem elektorów saskich. W tym czasie Żary należały do rodu Promniców (czy z niemiecka Promnitzów). Już w 1558 r. kupił je biskup wrocławski Baltazar Promnic.
Wojna trzydziestoletnia (1618-48) była dla ziemi żarskiej bardzo ciężkim okresem. A także, już po pokoju westfalskim, konieczność ponoszenia ciężarów wojny i utrzymania wojsk niejednokrotnie nękała miasto. Na skutek zawieruchy spowodowanej przez wojnę trzydziestoletnią liczba ludności w majoracie żarsko-trzebielskim spadła z 12 310 do 3 245 osób, co zmieniło jego strukturę narodowościową. W rezultacie w 1644 r. na 2 353 Łużyczan przypadało tylko 910 Niemców. Z czasem potencjał ludzki i gospodarczy został stopniowo odbudowany. XVIII w. można uznać za okres pełnego rozkwitu miasta. Było tak w dużej mierze dzięki znaczącej samodzielności gospodarczej i administracyjnej, z jakiej korzystali Promnicowie w ramach państwa saskiego. Znacznie przyczynił się do rozwoju Żar zarówno napływ żagańskich sukienników prześladowanych tam przez katolików, jak i rzemieślników z Pszczyny i Raciborza. To zaowocowało zwłaszcza rozwojem sukiennictwa, włókiennictwa i kapelusznictwa. Żary rozszerzają się przestrzennie. Miasto rozwija się kulturalnie, a prócz tego rośnie jego znaczenie jako ważnego ośrodka politycznego.

Pod panowaniem pruskim

Wraz z upadkiem Napoleona Bonaparte i jego najbliższego sprzymierzeńca - Saksonii po kongresie wiedeńskim miasto stało się w 1815 r. łupem zwycięskich Prus. W 1816 r. został utworzony powiat żarski obejmujący blisko 1000 kilometrów kwadratowych i około 40 tys. mieszkańców. Przetrwał on w niezmienionych granicach aż do 1939 r. W 1871 r. wraz z całym Królestwem Prus, w którego skład wchodziło, miasto znalazło się w granicach Niemiec zjednoczonych pod berłem pruskich Hohenzollernów, czyli w granicach cesarstwa niemieckiego.
Ten okres charakteryzuje się dużą migracją ludności. W jej wyniku szybko wzrasta ludność samego miasta Żar. Zasadniczo Żary były miastem protestanckim, jednak od połowy XIX w. stopniowo zaczęła wzrastać tu liczba katolików, która w 1918 r. doszła do 9 procent. Później ten proces jeszcze się pogłębił ze względu na ucieczkę Niemców na tereny Westfalii i Nadrenii i napływ robotników polskich. Niestety, jest to też okres wynaradawiania i germanizacji Łużyczan. W XVIII w. jedna trzecia mieszkańców Żar była pochodzenia łużyckiego. Jeszcze do 1820 r. w północnej części powiatu żarskiego przeważali Łużyczanie, a i po tym roku w południowej jego części kazania w kościołach wygłaszano w języku łużyckim.
W XIX w. Żary stały się prężnym ośrodkiem przemysłowym. Szczególną rolę odgrywały tu zakłady włókiennicze, w których pracowało około 50 procent wszystkich zatrudnionych w przemyśle.
W czasie II wojny światowej Niemcy przenieśli z Bremy do Żar oddział zakładów lotniczych Focke-Wulf. W kwietniu 1944 r., po amerykańskim nalocie, którego celem była właśnie owa fabryka, legła w gruzach znaczna część zabudowy starego miasta.

Znowu w Polsce

W lutym 1945 r. do Żar wkroczyły wojska Armii Czerwonej. Na mocy traktatu poczdamskiego tereny na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej znalazły się pod polską administracją. Cały powiat żarski został ostatecznie wyzwolony dopiero w kwietniu 1945 r. W maju i czerwcu 1945 r. pojawiły się w Żarach grupy operacyjne mające przejąć od władz radzieckich władzę i stworzyć polską administrację, rozpoczynając powojenny etap historii miasta. Żary były zniszczone w 40%. Do tego połowa z ocalałych budynków była zajęta przez szpitale dla chorych i rannych żołnierzy.
Bezpośrednio po wojnie w Żarach było tylko 10% ludności niemieckiej w stosunku do stanu przedwojennego. Reszta już wcześniej,w czasie zawieruchy wojennej, szukała schronienia gdzie indziej. Po ustaniu walk część z uciekinierów powróciła, ale i tak w ciągu kilku kolejnych lat większość została stamtąd wysiedlona. Rejon żarski został zasiedlony polskimi repatriantami. Ostatecznie polonizacja tych terenów została zakończona na przełomie 1949 i 1950 r.
Przez długie lata jeszcze powiat żarski był niedoludniony. W ciągu kilkunastu powojennych lat udało się odtworzyć w ok. 65% przedwojenną liczbę ludności. W latach 1950-60 przyrost ludności wyniósł aż 50,2%.
Bezpośrednio po wojnie do 1946 r. Żary nosiły nazwę Żóraw i zostały siedzibą powiatu w województwie wrocławskim. Od 1950 r. znalazły się w granicach administracyjnych województwa zielonogórskiego. Z czasem Żary zostały poważnie rozbudowane, powstały w nich nowe dzielnice mieszkaniowe, zakłady pracy, szkoły i obiekty kulturalne. Tworzone już przez Polaków miasto powoli powracało do życia.

Żary dziś

Dziś Żary są jednym z największych ośrodków gospodarczych i kulturalnych na południu województwa lubuskiego. Mieszka w nich ponad 40 tys. osób. W wyniku reformy administracji publicznej od 1998 r. po latach Żary znów stały się stolicą powiatu.
O ile jeszcze w latach pięćdziesiątych występowały tu różnice narodowościowe, co jest zjawiskiem naturalnym w nowo tworzonych społecznościach, z czasem nastąpiła powolna integracja napływającej ludności, która przybywała z różnych stron Polski i reprezentowała odmienne tradycje i zwyczaje. Co ważne, obecni mieszkańcy Żar starają się nawiązywać do tradycji łużyckich tych ziem.
Żary są też znaczącym ośrodkiem przemysłowym. Duży wpływ na rozwój gospodarczy Żar ma położenie w pasie przygranicznym. Żary są również miejscem atrakcyjnym dla turystów. Prawie 1000-letnia historia miasta pozostawiła wiele cennych zabytków. Przez miasto przebiega wiele malowniczych szlaków rowerowych i pieszych. Aż miło popatrzeć…