Reklama

W wolnej chwili

Kamienie wołać będą

Jednym z motywów, które przewijają się przez czytania i pieśni paschalne, jest kamień odrzucony przez budujących, który stał się kamieniem węgielnym. Po dziś dzień nie mogę się oprzeć skojarzeniu, że określenie to wiąże się z węglem – mamy wszak także, co wydaje się wręcz pewną grą słów, węgiel kamienny.

Niedziela Ogólnopolska 17/2025, str. 53

[ TEMATY ]

język

porady językowe

Adobe Stock/Studio Graficzne "Niedzieli"

Bądź na bieżąco!

Zapisz się do newslettera

Wrażenie jest nieodparte i być może nieobce wielu z nas. Wyraz węgiel jest w tym przymiotniku obecny bez zniekształceń. Zwróćmy jednak uwagę, że właściwym przymiotnikiem w rodzinie wyrazu węgiel jest węglowy (słowo obecne w wyrażeniach przemysł węglowy, zagłębie węglowe czy robiący ostatnio dużą karierę ślad węglowy). Określenie węgielny natomiast, funkcjonujące także w postaci węgłowy, pochodzi z rodziny wyrazu węgieł.

To stare polskie słowo wywodzi się jeszcze z czasów prasłowiańskich. Forma *og?l? oznaczała ‘kąt, róg, narożnik’. Od XV wieku funkcjonowała ona jako ‘miejsce zetknięcia się krawędzi jakiegoś przedmiotu, róg’. Potwierdzają to najstarsze tłumaczenia Psalmu 118, jak choćby to z Psałterza floriańskiego (koniec XIV wieku): „Kamień, jen są odrzucili działając, ten uczynion jest we głowę kąta./ Ot Gospodna stało sie to i jest dz[w]iwno w oczu naszu”.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Odpowiada to znanemu współcześnie fragmentowi: „Kamień odrzucony przez budujących stał się kamieniem węgielnym./ Stało się to przez Pana: cudem jest w oczach naszych” (Ps 118, 22-23).

Reklama

Kiedy wznoszono dawniej budynki z drewnianych bali, oparte przeważnie na planie prostokąta, wyznaczano wpierw kamienne narożniki. Wybierano do tego duże, kształtne bryły („wielkie, wyborowe i ciosane” – jak w świątyni jerozolimskiej), od których zaczynała się cała budowa. Na tych kamieniach umieszczano ważne informacje, np. rok czy nazwiska fundatorów.

Motyw budowania znajdujemy w Biblii między innymi w Księdze Hioba: „Gdzieś był, gdy zakładałem ziemię? Powiedz, jeżeli znasz mądrość./ Kto wybadał jej przestworza? Wiesz, kto ją sznurem wymierzył?/ Na czym się słupy wspierają? Kto założył jej kamień węgielny?” (38, 4-6).

Podobnie czytamy u Izajasza: „Oto Ja kładę na Syjonie kamień, kamień dobrany, węgielny, cenny, do fundamentów założony./ Kto wierzy, nie potknie się./ I wezmę sobie prawo za miarę, a sprawiedliwość za pion” (Iz 28, 16-17)

Święty Paweł, nawiązując do tych znanych w starożytności praktyk, używa czytelnej metafory: „[Jesteście] zbudowani na fundamencie apostołów i proroków, gdzie kamieniem węgielnym jest sam Chrystus Jezus” (Ef 2, 20).

Kiedy zmieniła się technologia i kamienie zostały zastąpione przez cegły, tradycja oznaczania tego pierwszego elementu budowy pozostała. Momentowi wmurowania kamienia węgielnego zaczęto nadawać uroczysty, symboliczny charakter. W przypadku budowli ważnych dla danej społeczności, np. kościoła czy biblioteki, wydarzenie to łączy się często z podpisaniem aktu erekcyjnego. Dokument taki chowa się potem w metalowej skrzynce lub tubie wraz z charakterystycznymi przedmiotami, takimi jak gazety, banknoty czy zdjęcia, i umieszcza w fundamentach.

Reklama

Obok wyrażenia kamień węgielny, najbardziej chyba znanego, funkcjonuje też kilka innych frazeologizmów powiązanych z węgłem. Taką konstrukcją jest chociażby zwrot strzelać zza węgła. Oznacza on, że ktoś działa podstępnie, aby komuś zaszkodzić. Powiązany z nim, nacechowany negatywnie, jest też strzał zza węgła, czyli podstępny czyn, nieprzyjazny wobec kogoś, kto się tego nie spodziewał i nie może się przed nim bronić.

Wśród budowlańców funkcjonuje ponadto określenie na węgieł, odnoszące się do sposobu łączenia odpowiednio naciętych elementów drewnianych budowli (inne sposoby to na kołki, na zrąb, na słup). Słowo węgieł w tym znaczeniu zniekształciło nieco swoją wymowę i funkcjonuje także w postaci winkiel (zza winkla, na winklu). Niektórzy widzą tu spore podobieństwa, choć sam wyraz Winckel jest pożyczką niemiecką. Dodajmy jeszcze dla porządku, że w angielskim mamy słowo cornerstone o znaczeniu identycznym jak polski węgieł.

Interesujące językowo jest również słowo kamień, równie stare, o prasłowiańskim rdzeniu *kamy (w dopełniaczu *kamene) i znaczeniu ‘coś twardego, co można wyrzucić’. Te właśnie historyczne względy zadecydowały, że poprawnymi formami, spotykanymi również na kartach Biblii, są słowa kamienować (a nie kamieniować, co podpowiadałaby może logika).

Dziś wyrażenie kamień węgielny ma znaczenie przede wszystkim przenośne. Wskazuje na podstawę lub fundament – nowy początek. W takim duchu można chyba postrzegać tajemnicę Zmartwychwstania. Jak pisze św. Paweł: „W Nim [Jezusie] zespalana cała budowla rośnie na świętą w Panu świątynię, w Nim i wy także wznosicie się we wspólnym budowaniu, by stanowić mieszkanie Boga przez Ducha” (Ef 2, 21). Bardzo to budujące.

językoznawca, adiunkt w Instytucie Języka Polskiego na Wydziale Polonistyki UW, kierownik Laboratorium Efektywnej Komunikacji UW. Prezes zarządu Fundacji Języka Polskiego

2025-04-23 07:45

Oceń: 0 0

Reklama

Wybrane dla Ciebie

Kilka słów o słowie

Zanim moja córka poszła do szkoły, z mężem rozmawialiśmy z nią, czego może się tam spodziewać. Opowiadaliśmy jej o szkole i w którymś momencie padło zdanie, że będzie się tam uczyła tzw. przedmiotów, czyli m.in. biologii, historii i języka polskiego. – Ja na język polski chodzić nie będę – oznajmiła z przekonaniem nasza 6-latka – bo przecież już znam ten język. Była to dla niej sprawa przesądzona i oczywista. Póki co jest w trzeciej klasie i już zdążyła się przekonać, że język polski jest pełen niespodzianek, że „może” może być „morzem”, a „skuwka” odbiega od zasady. Że kiedy zamieramy ze strachu, to tak naprawdę nie umarliśmy. Lewy pas na trasie może być „wolny”, choć wszyscy wiedzą, że jedzie się po nim szybciej. Córka przekonuje się, że język polski to bogactwo treści. I nie chodzi tu tylko o literaturę, która – myślę – jest kluczem do poznawania i dbania o język ojczysty, ale szereg nauk o języku (ortografia, słowotwórstwo i cały ciąg nienazwanych jeszcze przez dziecko działów nauki o języku).
CZYTAJ DALEJ

Poznań: Rozpoczęła się Msza św. beatyfikacyjna ks. Stanisława Streicha

2025-05-24 08:26

[ TEMATY ]

Poznań

beatyfikacja

Archidiecezja poznańska

Luboń

ks. Stanisław Streich

archpoznan.pl

Ksiądz Stanisław Streich

Ksiądz Stanisław Streich

W Poznaniu odbywają się dziś uroczystości beatyfikacyjne ks. Stanisława Streicha. Kapłan został zastrzelony przez komunistę podczas sprawowania niedzielnej liturgii 27 lutego 1938 r. w kościele pw. św. Jana Bosko w podpoznańskim Luboniu. Mszy św. , która rozpoczęła się na placu katedralnym w Poznaniu o godz. 11.00, przewodniczy kard. Marcello Semeraro - legat papieża Leona XIV, prefekt Dykasterii Spraw Kanonizacyjnych.

W uroczystej Mszy św. w dniu beatyfikacji bierze udział liczna grupa polskich arcybiskupów i biskupów, duchowieństwo i rzesze świeckich. Na uroczystości spodziewanych jest ok. siedmiu tysięcy pielgrzymów.
CZYTAJ DALEJ

Blaski i cienie edukacji

2025-05-25 09:36

Archiwum

Monika ukończyła KUL, swoją wymarzoną uczelnię

Monika ukończyła KUL, swoją wymarzoną uczelnię

Katolickie szkoły zapewniają wysoką jakość kształcenia i wychowanie w duchu wartości chrześcijańskich.

Trwa intensywny czas poszukiwania dobrych szkół. Rodzice wybierają je dla dzieci na poziomie podstawowym i średnim, maturzyści rozglądają się za ciekawymi kierunkami studiów. Na każdym z tych poziomów znajdziemy propozycje katolickich szkół i uczelni.
CZYTAJ DALEJ

Reklama

Najczęściej czytane

REKLAMA

W związku z tym, iż od dnia 25 maja 2018 roku obowiązuje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia Dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) uprzejmie Państwa informujemy, iż nasza organizacja, mając szczególnie na względzie bezpieczeństwo danych osobowych, które przetwarza, wdrożyła System Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji w rozumieniu odpowiednich polityk ochrony danych (zgodnie z art. 24 ust. 2 przedmiotowego rozporządzenia ogólnego). W celu dochowania należytej staranności w kontekście ochrony danych osobowych, Zarząd Instytutu NIEDZIELA wyznaczył w organizacji Inspektora Ochrony Danych.
Więcej o polityce prywatności czytaj TUTAJ.

Akceptuję