Świadomym zamysłem organizatora wystawy Archiwum Państwowego w Siedlcach i jej autora historyka regionalisty Bogusława Niemirki była prezentacja wystawy bezpośrednio w miejscach dramatycznych wydarzeń. Wystawa trafiła obecnie do Grodziska w diecezji drohiczyńskiej i Pratulina w diecezji siedleckiej. Nie są to miejsca przypadkowe, gdyż w tych miejscowościach społeczność unicka stała się przedmiotem represji władz rosyjskich wymierzonych w unitów na tle religijnym.

Kasata unii w Grodzisku

U progu wydarzeń związanych z kasatą unii parafia Grodzisk była najliczniejszą parafią wśród unickich wiejskich parafii w powiecie sokołowskim. Fakt ten sprawiał, że wydarzenia w Grodzisku miały szczególne znaczenie nie tylko dla społeczności unickiej z sąsiednich parafii, ale i dla władz rosyjskich. Już w 1867 r. parafianie bronili ofiarnie swego proboszcza Ignacego Bukowickiego przed wywiezieniem. Mieszkańcy musieli wtedy znosić prześladowania z rąk karnej ekspedycji rosyjskiego wojska. W lutym 1875 r. w końcowym okresie wydarzeń formalnej kasaty unii naczelnik powiatu przybył do Grodziska wraz z oddziałem wojska, z rozkazem zmuszenia mieszkańców do złożenia podpisów o przejściu na prawosławie. Wówczas blisko 400 kozaków stacjonowało po raz kolejny we wsiach parafii przez 7 tygodni pastwiąc się nad jej mieszkańcami. W wyniku obrażeń od kozackich nahajek zmarli Jan Klimczuk i Jan Szymański. Rosjanie aresztowali i wywieźli w tych latach do więzienia w Siedlcach i na zsyłkę 12 przywódców unickiego oporu.

Śmierć 13 unitów z Pratulina

Symbolem unickiego oporu jest Pratulin nad Bugiem, gdzie w dniu 26 stycznia 1874 r. rosyjskie wojsko strzelało do bezbronnego tłumu broniącego swej świątyni i gdzie od żołnierskich kul zginęło 13 cywilnych mieszkańców. Tu także mieszkańcy parafii zaznali wszystkich możliwych form represji z rąk zaborcy. Ale i tu w latach następnych unici stosowali w swej masie powszechny bierny opór, władze rosyjskie nie osiągnęły żadnego swego celu. Kościoły zamienione na prawosławne cerkwie były omijane przez unitów. Dopiero po 30. latach nastąpił przełom spowodowany wydaniem ukazu tolerancyjnego w 1905 r. Na jego mocy unici mogli nareszcie wrócić formalnie do kościoła katolickiego. W 1996 r. 13 unickich męczenników z Pratulina zostało beatyfikowanych.

Wystawa w Grodzisku i Pratulinie

Wystawa „Unici Podlascy 1874-2024” była prezentowana po raz pierwszy w Gródku nad Bugiem. Obecnie została otwarta w kolejnej parafii powiatu sokołowskiego – w Grodzisku. 22 września wernisaż wystawy otworzył jej autor Bogusław Niemirka razem z wójt Bożeną Kaczmarek. Przybyli bardzo liczni mieszkańcy gminy Sabnie. Następnym miejscem, gdzie trafiła wystawa, było Sanktuarium Błogosławionych Męczenników Podlaskich w Pratulinie. W niedzielę 6 października, do Sanktuarium przybyło wielu mężczyzn z całej diecezji siedleckiej jako coroczna już XIV Diecezjalna Pielgrzymka Mężczyzn do Pratulina. Przy relikwiach bł. Unickich Męczenników autor wystawy miał okazję przypomnieć uczestnikom pielgrzymki, że wylana krew i cierpienia męczenników za wiarę nie były daremne. Plansze wystawy są świadectwem tych dramatycznych wydarzeń sprzed półtora wieku. Dzięki pracy siedleckiego Archiwum współczesne pokolenie poznaje prawdę tamtych dni. Wystawa będzie dostępna dla zwiedzających w drewnianym kościele pratulińskiego Sanktuarium przez następne tygodnie.

Od kasaty unii minęło już 150 lat, przez ten czas przeminęło życie 5 pokoleń. Żywe zainteresowanie tematyką wystawy świadczy o tym, że pamięć o dawnej spuściźnie unickiej pozostaje do tej pory żywa wśród mieszkańców nadbużańskiego Podlasia.