Święty Tomasz zwany Niewiernym należał do grupy 12 Apostołów Chrystusa. Prawdopodobnie był rybakiem lub cieślą i mieszkał nad Jeziorem Galilejskim. W sztuce przedstawiany jest jako starszy mężczyzna z brodą, księgą lub zwojem. Często pojawiającym się motywem jest wątek „Niewiernego Tomasza”, gdy dotyka palcami ran na ciele Zmartwychwstałego. W sztuce zachodniej jego atrybutami są: kątownica lub pion architekta, kielich, miecz, serce, włócznia (którą go przeszyto). Niekiedy bywa malowany z mieczem i lancą, jako narzędziami jego męczeńskiej śmierci. Dość często jest przedstawiany wraz z innymi Apostołami w scenach zbiorowych.

Jan Zamoyski i jego patron

Jako patrona św. Tomasza Apostoła otrzymało miasto Zamość w swoim herbie, nadanym przywilejem królewskim z 12 czerwca 1580 r. „Temu to miastu wyznaczamy jako znak publiczny, którym się miasto i jego władze mają posługiwać w pieczętowaniu dokumentów i jakichkolwiek aktów, wyobrażenie św. Tomasza z dzidą, i ten to herb, czyli znak pieczętny chcemy by służył temu miastu na wieki” – oznajmiał przywilej Stefana Batorego.

Jan Zamoyski obierając św. Tomasza za patrona kierował się tym, iż jednym z jego przodków był Tomasz z Łaźnina. Jedynemu synowi nadał także imię Tomasz. Dlaczego obrał św. Tomasza Apostoła za patrona rodu i ówczesnej kolegiaty, możemy przeczytać w informatorze „Kolegiata w Zamościu”, który opracował ks. Jacek Żurawski. Pisze w nim: „Zamoyski widział paralelę pomiędzy niewiernym Tomaszem, który nie chciał wierzyć w zmartwychwstanie Chrystusa, a sobą. Jan Zamoyski był kalwinem i katolicyzm przyjął podczas swych studiów w Padwie, pod wpływem poznanych dzieł ojców kościoła, a zwłaszcza św. Augustyna. Doszedł do prawdziwej wiary, jak św. Tomasz Apostoł, drogą wątpienia i rozumowego poznania”.

Patron katedry

Prezbiterium zamojskiej katedry obecnie poddawane jest pracom konserwatorskim. Jednak wiedzieć należy, że w centrum prezbiterium znajduje się późnobarokowy ołtarz z II połowy XVIII wieku. Znajdują się przy nim cztery kolumny, pomiędzy dwiema środkowymi umieszczony jest główny obraz, przedstawiający także św. Tomasza Apostoła w białej tunice i niebieskiej todze, przepasanego ciemnozłotym pasem, klęczącego przed zmartwychwstałym Jezusem. Postać Chrystusa przedstawiona jest z odkrytym brzuchem i torsem. Trzyma podniesione ku górze ręce na wysokości ramion. Przepasany jest na prawym ramieniu i w dolnej części ciała czerwoną togą oraz białą tuniką opuszczoną na biodra. Chrystus stoi na schodku. Głowę Jego okala jasność. Św. Tomasz dotyka palcem wskazującym lub także serdecznym rany na prawym boku Jezusa. W tle za Chrystusem ledwo widoczna rama framugi drzwiowej. Nad postaciami w górnym lewym rogu rozwiana krótka ciemnoniebieska kotara lub zasłona drzwiowa. Obok stóp Tomasza otwarta księga. Twarz Chrystusa spokojna, z zamkniętymi oczami. Na niej broda i wąsy oraz krótkie włosy na głowie. Twarz Tomasza lekko uśmiechnięta. Włosy, broda i wąsy siwe, krótkie.

Na ścianach prezbiterium znajdują się cztery duże obrazy, przedstawiające sceny z życia św. Tomasza. Namalowane ok. 1627 r. prawdopodobnie przez Jana Kasińskiego, ucznia Tomasza Dolabella z fundacji Tomasza Zamoyskiego. Pierwszy przedstawia Chrystusa wśród Apostołów po Ostatniej Wieczerzy, drugi, kiedy dowiaduje się o śmierci Łazarza. Na obu Chrystus jest w centralnej części obrazu, ale co ważne, znajduje się w dialogu ze św. Tomaszem, który swoje wątpliwości podkreśla w geście bezradnie rozłożonych rąk. Jest sceptyczny. Kolejne dwa obrazy przedstawiają działalność apostolską św. Tomasza, kiedy naucza pogan w Indiach oraz kiedy ginie z ich rąk przebijany przy ołtarzu trzema włóczniami.