Publikacja albumowa pt. „Witraże, architektura, szkic historyczny dawnych i obecnych paulińskich obiektów sakralnych w Polsce”, która ukazała się w listopadzie 2013 r. nakładem Wydawnictwa Zakonu Paulinów „Paulinianum”, jest owocem wielu lat zainteresowań, pasji poznawania, wrażliwości na piękno sztuki malarskiej w szklanych dziełach oraz wielu podróży po Polsce i zagranicy. Zagadnienie witraży jest ogromnie ciekawe, a równocześnie bardzo rozległe, dlatego proces powstawania albumu nie był łatwy.

Jak powstawała publikacja

Świadomie podjąłem wyzwanie kontynuacji zaczętego wcześniej dzieła (w 2008 r. ukazała się pozycja mojego autorstwa pt. „Witraż we współczesnej architekturze sakralnej”), które wymagało lektury mnóstwa prac naukowych, artykułów, kronik. Przedmiotem opisu stało się bowiem przeszło trzydzieści obiektów sakralnych w granicach współczesnej Polski. Podczas odwiedzin tych miejsc sporządzana była dokumentacja fotograficzna, która wypełnia treść albumu. Bardzo ważne źródło informacji stanowiły również rozmowy z ciekawymi osobami, które spotykałem na tym – można powiedzieć – pielgrzymim szlaku. Dzięki tym spotkaniom mogłem uzyskać wiele informacji o obiektach, ich przeszłości i wyposażeniu. Tematykę witrażownictwa wzbogaciły wizyty i rozmowy, które odbywałem w różnych pracowniach witraży w Polsce, a także możliwość podziwiania tych dzieł sztuki nie tylko w kraju, ale również podczas pobytu w USA, we Francji, Włoszech, w Niemczech i Anglii.

Nieocenioną pomocą w powstawaniu albumu były specjalistyczne publikacje z zakresu witrażownictwa. Wspomnę tu tylko o książce Pera Valldepéreza „Witraż – projektowanie i realizacja”. Hiszpański witrażysta i konserwator witraży krok po kroku omawia historię tego dzieła sztuki, proces jego powstawania ze szczegółami technicznymi, a także etapy prac renowacyjnych starych witraży. Autor od 1975 r. ma własną pracownię w Barcelonie, jest profesorem w Escuela Massana. W jego olbrzymim dorobku warto wyróżnić szkic do zespołu obiektów ze szkła wytrawionego kwasem, o powierzchni 130 m², dla Salón Gaudí na lotnisku w Barcelonie.

By lepiej kontemplować Boga

Witraż, jako element architektury i jednocześnie rodzaj malarstwa, jest znany i stosowany od czasów starożytnych. Na przestrzeni dziejów przeżywał okresy popularności i zapomnienia. Dzięki witrażom wnętrza sakralne nabierają specyficznego klimatu. Witraż jest „żywym” elementem świątyń, bo dzięki swym barwom „żyjącym” pod wpływem zmieniającego się dobowo i rocznie natężenia światła wywołuje cudowne efekty. Najpełniej można tego doświadczyć w świątyniach gotyckich, w których obserwujemy, jak ogromne wnętrza mienią się i lśnią mnóstwem barw. Wnętrze takiego kościoła nabiera tajemniczości, uwydatnia się Boskość w nim panująca, co pozwala skupić się na modlitwie, kontemplować, obcować z Bogiem w nadzwyczajnej, niepowtarzalnej atmosferze. Witraż przemawia do odbiorcy nie tylko kolorami światła przepuszczonego przez szklane tafle, ale również kompozycją listew, które choć łączą kolorowe kawałki szkła, spajają je, to same są na światło odporne, co wywołuje u odbiorcy efekt kontrastu. Ten efekt we wnętrzach sakralnych jest dodatkowo wzbogacony treścią religijną, którą ukazuje witraż zaprojektowany przez artystę.

Witraż niejedno ma imię

W swojej publikacji dokonałem zestawienia i omówienia witraży ze względu na treść. Dominują przedstawienia figuralne, przede wszystkim Matki Bożej i św. Pawła Pierwszego Pustelnika, patriarchy Zakonu Paulinów. Możemy spotkać również witraże sceniczne, symboliczne, ornamentalne, heraldyczne i takie, które nazywam kosmicznymi. Niektóre witraże znajdują się w niedostępnych częściach klasztornych za klauzurą, więc album stwarza czytelnikowi wyjątkową szansę ich zobaczenia. Na kartach książki dotknąłem również ważnego problemu witraży tzw. milczących. Witraż „milknie”, gdy jest pozbawiony dostępu światła lub odbiorcy. Takie przypadki spotkałem i opisałem na kartach książki. Z wielką radością stwierdzam, że jeden taki wcześniej „milczący” witraż już od roku przemawia do pielgrzymów na Jasnej Górze. Jest to piękne, duże dzieło w górnej części przybudówki Kaplicy Cudownego Obrazu Matki Bożej, zaprojektowane przez Halinę Cieślińską-Brzeską z Krakowa. Przedstawia Maryję w błękitnym płaszczu hetmańskim z Dzieciątkiem Jezus, a w bocznych i dolnych kwaterach – wiele scen z historii i postacie świętych.

Na wydobycie z mroku, z milczenia czeka jeszcze wiele witraży w różnych miejscach. Dla przykładu podam dzieło zaprojektowane przez Antoniego Pospieszalskiego, wykonane przez Pracownię Witraży Grzegorza Słomki. Witraż ten przedstawia św. Zygmunta, a zlokalizowany jest w oknie górnej kondygnacji fasady kościoła pw. św. Zygmunta w Częstochowie. Aby ten witraż „ożył”, konieczne jest jego podświetlenie od wewnątrz – będzie wówczas widoczny z placu Daszyńskiego.

Warto wspomnieć jeszcze o innym witrażu, który znajduje się w kaplicy wewnętrznej redakcji Tygodnika Katolickiego „Niedziela”. Jest to dzieło zaprojektowane i zrealizowane przez małżeństwo artystów Izabelę i Franciszka Oziębłowskich. Składa się na nie para okien, z których tylko jedno przepuszcza światło dzienne. Widnieje w nim logo tygodnika i daty: założenia pisma (1926), jego wznowienia (1981) oraz wykonania witraża (2006). Drugie okno z witrażem jest w chwili obecnej zaciemnione. Przedstawiony jest tam wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej. Jego podświetlenie zapewniłoby nastrój sprzyjający modlitwie i kontemplacji.

Garść wiedzy o witrażu w obiektach paulińskich

Album „Witraże, architektura, szkic historyczny dawnych i obecnych paulińskich obiektów sakralnych w Polsce” zawiera 10 rozdziałów, w których na prawie 350 stronach znajdziemy ok. 850 zdjęć i reprodukcji. W ten sposób, przez zaproszenie czytelnika do podróży po kolejnych regionach Polski szlakiem obiektów paulińskich, publikacja ma skromny zamiar usystematyzować wiedzę o witrażu jako elemencie architektury. W zakresie wiedzy historycznej opierałem się na opublikowanych opracowaniach, do których czytelnik znajdzie odwołania w przypisach. Publikację można nabyć w księgarni Claromontana na Jasnej Górze.